اسماعیل دانش
چکیده
سیره ی پیامبر اعظم (ص)، راهکارهای فراوان ومختلفی برای تحقق وحدت امت اسلامی،ارایه داده است.پیامبرباورودش به مدینه با ایجاد پیمان میان اوس وخزرج وحدت اسلامی را تحقق بخشید و با تحریک احساسات ملی ودینی وحدت جامعه آن زمان را بیمه کرد . با ایجادقرارداد های اخوت وبرادری درمیان مهاجروانصار،اخوت وبرادری را از راهبرد های اساسی در راستای تحقق وحدت اسلامی،مطرح ساخته است که یکی ازکار آمدترین راهکارها بوده است به گونه ی که انصاربرا دران مهاجرش را در اموال وخانه های خود شریک دانستند.
پیامبر بانفی تعصبات ملی ونژادی وبااستفاده ازظرفیت موجود جامعه ونقش مؤثر وسازنده ی کعبه برای تحقق وحدت اسلامی تلاش نمودند؛بااعلام حمایت ازقشر محروم وستمدیده،آنان رابه مر کزواحدی هدایت نمودندوبااین طریق پایه های وحدت امت اسلامی را نهادینه کرد .با تحمل ،مدارا وگذشت از مسایل شخصی بخاطر مصالح امت ،وحدت اسلامی را تحقق بخشید .
کلید واژه ها : راهکارها ،وحدت اسلامی ،سیره ،پیامبر اعظم (ص) ،سیاسی ،فرهنگی ، ملی ، دینی ،پیمان نامه،قوم گرایی ،ظرفیت های موجود، تحمل ومدارا.
مقدمه
وحدت امت اسلامی ازاصول وارزشهای موردتأکید پیامبراعظم(ص)بوده است؛ازمنظرآن حضرت،عزّت واقتدارهمه جانبه ی مسلمانان در پرتوی وحدت وهمبستگی، دربرابردشمنان مشترک است.
پیامبراعظم(ص)وحدت امت اسلامی راازراهبرد های بنیادین اقتدارامت اسلامی درتمام زمانها ومکانها دانسته است،وبرای بر پای وتحقق بخشیدن آن، تلاشهای فراوانی نموده اند به گونه ای که اقتدار وعزت جامعه ای نو پای اسلامی در عصر رسالت ،برایندوحدت وراهکارهای ارائه شده ازسوی پیامبر خاتم(ص)بوده است.علاوه بر گفتارهای آن حضرت پیرامون ضرورت ،اهمیت وفواید وحدت، از سیره ی سیاسی، اجتماعی وفر هنگی پیامبر(ص)، بدست می آید که آن حضرت بنیان گذار وحدت امت اسلامی درجامعه ی عربی آن زمان بوده است.امام علی (ع) می فرماید:« پیامبر (ص) شکاف های اجتماعی را به وحدت اصلاح ، وفاصله ها را به هم پیوند داد.» ؛اقبال لاهوری نیز می گوید:
نقش نو،برصفحه ی هستی کشید امتی گیتی گشایی آفرید
امتی از ماسوا بیگانه ئی بر چراغ مصطفی پروانه ئی
امتی ازگرمی حق سینه تاب ذرّ ه أش شمع حریم آفتاب
کائنات از طیف او رنگین شده کعبه ها، بت خانه های چین شده
مرسلان و انبیاء آبای او اکرم او نزد حق اتقای او
کل مؤمن، اخوه اندر دلش حرّیت سرمایه ی آب وگلش
پیامراعظم(ص)اسوه کامل درتمامی ابعادزندگی می باشد، طبیعی است که الگو قراردادن سیره ی آن حضرت ، برای مسلمانان امروزه نیز،کارآمد ترین راهکارها را برای تحقق وحدت اسلامی، ارایه می نماید.
مقصودازوحدت
مراد از وحدت امت اسلامی این است که مسلمانان در کنار حفظ مذاهب خود شان بر محو رمشترکات دینی مثل توحید ، قرآن ،پیامبر اعظم(ص)، سنت وسیره ی نبوی در برابر خطراتی که اصل اسلام وجامعه ی مسلمانان را تهدید می کند ،همبستگی وهمدلی داشته باشند واز اختلاف های گونا گونی مذهبی ، سیاسی ، نژادی ، زبانی و… که موجب وهن وسستی امت اسلامی می شود، دوری کنند.
پیامبر اعظم (ص) برای برپای وحدت امت اسلامی راهبردهای گوناگونی داشته است که این مسأله درسیره آن حضرت به خوبی تجلّی یافته است که اینک به اختصار به بیان برخی آنها پرداخته می شود :
وحدت ملّی ودینی درسیره ی نبوی
وجود مسلمانان مدینه، فصل جدیدی در زندگی پیامبر (ص) گشود ؛ حضرت با ورودش به مدینه ، راهکارهای اساسی برای عزت واقتدار مسلمانان، در پیش گرفت، پیمان نامه ها وعقد قردادها ی اخوت وبرادری بین گروه های مختلف آن زمان، به امضاء رسانیده ومنعقد کرد که این مسئله می تواند ازبارز ترین راهبرد های وحدت اسلامی در جامعه ی آن زمان باشد .
راهکارهای سیاسی فرهنگی وحدت
الف ـ پیمان نامه ی عمومی درمدینه
درآغازورودپیامبر به مدینه،میان مسلمانان ویهودیان،تفا هم نسبی وجودداشت؛زیرا هردوخدا پرست وبت شکن بودند وجامعه ی یهودیان تصور می کردند که باتقویت اسلام ازحملات مسیحیان روم، در امان خواهند ماند. وانگهی میان آنها واوسیان وخزرجیان بستگی ها وپیمان های دیرینه نیز وجود داشت روی این جهات پیامبر(ص)قرارداد دایربروحدت مهاجر وانصار نوشت ویهودیان مدینه (اوس وخزرج ) نیز آن را امضاء‌کردند، پیامبر (ص) آئین وثروت آنها را طی شرائطی محترم شمرد که متن کامل آن را سیره نویسان ضبط کرده اند. از آنجا که این قرارداد یک سند تاریخی زند ه است وحاکی است که چگونه پیامبر (ص)به آنان احترام می گذاشته و با این پیمان توانستند یک جبهه ی متحد در برابر دشمنان به وجود آورند ، نقاط حساس این سند را ذکرمی کنیم.البته در مفاد قرارداد بروشنی قید شده است که مسلمانان امت واحده ای جدا از مردم دیگر هستند ( انهم امه واحده‌من دون الناس ) وارتباط بین مسلمانان وکافران نیست ونباید بین مسلمانان دوری باشد .
۱ـ مسلمانان در برابر ظلم وتجاوز با هم متحد خواهند بود .
۲ ـ امضاء کنندگان پیمان ، ملت واحد را تشکیل می دهند، مهاجران قریش به رسم سابق خویش قبل از اسلام در پرداختن خونبها با قی هستند اگر فردی از آنها کسی را کشت ، یا فردی از آنها اسیر گردید، باید به کمک هم خونبهای اورا بپردازند ، واسیر خود را بخرند.
۳ ـ هیچ مؤمنی بدون اشاره سایر مؤمنان در جهاد فی سبیل الله صلح نمی کند وصلح جز برای همگان اجرا نخواهد شد.
۴ ـ تمامی گروها (که به جنگ مشغول اند)به ترتیب وارد جنگ خواهند شد وجنگیدن به یک گروه ( دو مرتبه پشت سر هم) تحمیل نخواهد شد.
۵ ـ «ذمه الله »نسبت به همه افرا د یکسان است.
۶ ـ اگر اختلافی بین مسلمین بروز کرد ،مرجع حل آن خدا ورسول خواهند بود.
۷ ـ مسلمین ، فرد مقروض ومدیونی را که دین او سنگین است رها نخواهند ساخت ،بلکه اورا کمک می کنند.
۸ ـ هیچ فرد با ایمانی حق ندارد ،مؤمنی را برای خاطر کشتن کافری ؛ بکشد ، وهرگز نباید کافری را بر ضد مسلمانی یاری کند.
۹ ـ پیمان وعهد خدا با تمام مسلمانان یکی است از این نظر پست ترین آنها می تواند تعهداتی در برابر کفار بذمه بگیرد.
۱۰ ـ مسلمان دوستان وپشتیبان یکدیگر ند.
۱۱ ـ هر فردی ازیهودیان ازما پیروی کند واسلام بیاورد ،از کمک ویاری ما بر خوردار خواهد بود،وتفاوتی میان او ومسلمان دیگر نخواهد بود وکسی حق ندارد اورا ستم کند ویا دیگر ی را بر ضد او تحریک کرده ودشمن اورا یاری نماید.
۱۲ ـ در عقد پیمان صلح باید مسلمانان متحد شوند ،وهیچ مسلمانی بدون جلب نظر مسلمان دیگر جز عدالت ومساوات نمی تواند صلح بر قرار کند.
در بخشی دیگر این پیمان نامه ی تاریخی که حاکی ا زروح وحدت طلبی میان مسلمانان است چنین آمده است:
۱ـ هیچ کس حق ندارد بدون اجازه «محمد » از این اتحادیه بیرون برود.
۲ـ خون هر مجروحی ( تا چه رسد به مقتول ) از این افراد ،محترم است ، وهر کس خون کسی را بریزد قصاص او دامنگیر او شده وسر انجام خود و اهل بیت خود را هلاک کرده است مگر اینکه قاتل ستمدیده باشد.
۳ـ در جنگهائی که یهودیان ومسلمانان دوشا دوش هم می جنگند ،هزینه هر کدام برعهده خود آنها است، وهر کس که با متحدان این پیمان بجنگد باید متحدا با او جنگید.
۴ـ مناسبات هم پیمان بر اساس نیکی وخوبی است وباید از بدی دور باشند .
۵ـ هیچ کس نباید در حق هم پیمان خود ستم کند ، در چنین صورت باید ستمدیده را یاری کرد.
۶ ـ داخل «یثرب» برای امضاء کنندگان این پیمان منطقه ی حرم اعلام می گردد.
۷ـ جان همسایگان کسانی که پناه داده شده اند، بسان جان مااست، نباید به او ضرر رسانید.
۹ ـ مسلمانان ویهودیان امت واحده اند ومانندیک ملت در مدینه زندگی خواهند کرد وهر یک دین خودرا دارند.
باتوجه به مفاد پیمان نامه به دست می آیدکه پیامبر (ص) برای ایجاد احساسات مشترک ملی ودینی تلاش فراوان نموده اندوبه شهادت تاریخ موفقیت های قابل توجهی نیز به دست آورده است که یکی
از راهکار های اساسی درجهت تحقق وحدت امت اسلامی در آن عصر وزمان مطرح بوده است وامروزه نیزتحریک احساسات مشترک ملی ودینی نقش بسزای دربسیج عمومی توده هاوایجاد همبستگی وهمدلی دارد.
ب ـ پیمان نامه ی برادری در مدینه
از آن جای که مهاجر وانصار پرورش یافته ی دو محیط مختلف بودند، در طرز تفکر ومعاشرت فاصله ی زیادی با هم داشتند ؛اوسیان و خزرجیان که جمعیت انصار را تشکیل می دادند صدوبیست سال باهم جنگ کرده و دشمنان خونی همدیگر بودند وبا این اختلافات آدامه ی حیات دینی وسیاسی مسلمانان به هیچ وجه امکان پذیر نبود ،ولی پیامبر (ص)تمام این مشکلات را با یاری خداوند خردمندانه حل نمود ، حضرت از طرف خدا مأمور شد که مهاجر وانصار را با یکدیگر برادر کنند؛ روزی در یک انجمن عمومی رو به هوا داران خود کرد وفرمود :«تأخّوا فی الله اخوین اخوین ؛دو تا دوتا با یکدیگر برادردینی شوید.« طبق بیان سیره ی ابن اسحاق پیامبر(ص)میان یارانش ( از مهاجرین وانصار)پیمان برادری می بندد تا دوتن دو تن در راه خدا برادر می شوند . آنگاه دست علی بن ابیطالب (ع) را گرفته می گوید :این برادر من است .بدینسان رسول خدا(ص) که سرور پیامبران وامام پرهیزگاران وفرستاده ی پروردگار عالمیان است ودر میان بندگان خدا همتا وهمانندی ندارد با علی بن ابیطالب (ع)برادر می شود. حمزه پسر عبد المطلب که شیر خدا وشیر پیامبر (ص)وعموی او است با زید بن حارثه که آزا د شده ی پیامبر (ص)است برادر می شود چنانکه حمزه در جنگ احد وقتی کار زار آغاز می کند وصیت می کند که اگر کشته شد زید بن حارثه میراث دار وی خواهد بود . جعفر بن ابیطالب ملقب به ذوالجناحین ((پرنده ی بهشت)) با معاذ بن جبل که از قبیله ی بنی سلمه است برادر می شود .ابوبکر پسر ابی قحافه با خارجه‌بن زهیر از قبیله بلحارث بن خزرج برادر می شود .عمر بن خطاب با عتبان بن مالک از قبیله ی بنی سالم بن عوف برادر می شود . ابو عبیده ی جرّاح که عامر بن عبدالله نام دارد با سعد بن معاذ از قبیله عبد الا شهل برادر می شود .زبیر بن عوّام با سلمه بن سلامه از قبیله ی بلحارث بن خزرج برادر می شود .زبیر بن عوّام با سلمه‌بن سلامه از قبیله ی عبد الاشهل یا بروایتی با عبد الله بن مسعود هم پیمان بنی زهره برادر می شود .طلحه بن عبیدالله با کعب بن مالک از قبیله ی سلمه ، سعد بن زید بن عمر با اُبیّ بن کعب از قبیله ی بنی النجار ،مصعب بن عمیر بن هاشم با ابو ایوب انصاری ( خالد بن زید ) ازقبیله ی بنی النجار ،ابو حذیفه پسر عتبه‌بن ربیعه با عباد بن بشر از قبیله ی عبد الا شهل ،عمار بن یاسر (هم پیمان بنی مخزوم) باحذیفه بن الیمان از قبیله عبد عیس وهم پیمان قبیله عبد الا شهل،ابوذر(که همان بُریربن جناده یا جُندَب بن جُناده ی غفاری باشد )با منذربن عمرو از قبیله بنی ساعده،حاطب بن ابی بَلتَعه(هم پیمان بنی اسد)با عُوَیم بن ساعده از قبیله ی عمرو بن عوف،سلمان فارسی با ابودرداء(عویمر بن ثعلبه) ازقبیله ی بلحارث بن خزرج ،بلال (آزاد شده ی ابوبکر ومؤذن پیامبر(ص) ) با ابورُوَیحه عبدالله بن عبد الرحمن خثعمی برادر می شوند.
این پیمان برای یاران پیامبر چنان عزیز است که بعدها وقتی عمر بن خطاب دیوان حقوق مجاهدان را تدوین می کند وبلال می خواهد به شام رفته جهاد کند عمر ازاومی پرسد حقوقت را اَی بلال به که می سپاری ؟ می گوید: به ابو رویحه، من هرگز از او جدا نخواهم گشت ! به احترام وبه سپاس آن پیمان برادری که رسولخدا میان آندوبسته است…
برخی اندیشمندان می گوید :« کار این مساوات وبرادری بدانجا کشید که هر مسلمانی برادر مسلمان خود را برخویشتن مقدم می داشت.چنانکه نوشته اند،روز تقسیم غنیمتهای جنگی بنی نضیر،پیامبر (ص)به انصار گفت اگر مایل با شید مهاجران را در غنیمت شریک کنید واگر نه همه از آن شما باشد. انصار گفتند مانه تنها غنیمت ها را یکجا به برادران مهاجر خود می بخشیم بلکه آنان را در مالها وخانه های خود شریک می کنیم.
پیامبرباطرح اخوت وبرادری توانست وحدت اسلامی را تحقق بخشد ومسلمانان راازخطرات تهدیدکننده، حفظ نمایندکه سیصد نفرازمهاجروانصاررا بایکدیگر،برادرنمود،وروبه مسلمانان می کردومی گفت:فلانی ! توبرادر فلانی هستی.
سلیمان قندوزی میگوید:امام علی بعدازهمه باپیامبر عقد اخوت بست آن حضرت به پیامبر عرض می کنداصحاب خودرا بایگدیگربرادرکردیدولی عقد اخوت میان من ودیگری برقرارنکردید پیامبر درجواب فرمود :بخدایی (که مرابرای هدایت مردم مبعوث فرموده)سوگند:به این علت کار برادری تورا عقب انداختم که می خواستم درپایان با توبرادر شوم؛تونسبت به من مانند هارونی نسبت به موسی ،جز این که
پس ازمن پیامبری نیست توبرادر ووارث من هستی.
ج ـ ایجاد وحدت دینی
پیامبر اعظم (ص) برای تحقق بخشیدن وحدت امت اسلامی در سخنانش پس از فتح مکه درمسجد الحرام می گوید:«المسلم ادا مسلم والمسلمون هم ید واحد علی من سواهم تتکافوا دمائهم یسعی بذنبهم ادناهم.»
امام صادق(ع)نیزاین قضیه راشرح داده است:»مسلمان برادر مسلمان است،به اوستم نمی کندواوراخوار نمی سازدوبه اوخیانت نمی کند،برعهده ی مسلمانان است که نسبت به پیوند بایکدیگرویاری رساندن درشفقت ومواسات بانیاز مندان ومهربانی نسبت به هم بکوشند.تا همانگونه که خدای عزوجل فرمانتان داده است:«میان خود مهر بان اند»نسبت به هم مهربان باشیدونسبت به گرفتاری ایشان که از چشم شما پنهان مانده اهتمام داشته باشید؛چنانکه گروه انصار دردوران رسول خدا(ص)این چنین بودند.»
پیامبر(ص) می فرماید :« دست خدا با جماعت است.» «دست خدا با جماعت است وشیطان هنگام با کسی است که با جماعت به مخالفت پردازد.»
چنان که ملاحظه می شود ایجاد حس مشترک دینی بین مسلمانان در کلام زیبائی آن حضرت کاملا مشهود است. البته رمز وحدت در روح انسان با ایمان ودیندار وجود دارد ، به گفته مولوی :
جان گرگان وسگان ازهم جداست متحد جانهای مردان خداست
پیامبر اعظم (ص) می فرماید:«بر شما باد به جماعت ، زیرا دست خدا با جماعت است وشیطان با یک تن همراه واز دو تن دور تر است.» بنابراین پیامبر مسلمانان رابرادر همدیگر می داندوبایدمثل دست واحد
محکم واستوار ازجامعه توحیدی،دفاع نمایند.
د ـ نفی قوم گرائی
یکی از راهکارها پیامبر اعظم (ص) در جهت تحقق وحدت امت اسلامی نفی نژاد پرستی ، قوم گرائی وتبعیض های ناروا بود ؛زیرا با ظهور اسلام درمیان اعراب مسئله ی نژاد پرستی وتفاخر به قبیله، فراوان وجود داشت. اسلام با تعصبات قومی ونژادی مبارزه کرد ؛ قرآن کریم می فرماید :« یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر وانثی وجعلناکم شعوباً وقبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقیکم.»
پیامبراعظم(ص) در جهت برقراری وحدت اسلامی، زید بن حارثه را فرمانده سپاه اسلام،بلال حبشی را مؤذن ویژه قرارمی دهد وازسلمان فارسی ایرانی تجلیل می کند وبه او مقام ومنزلت والا می بخشد تا به این ترتیب هم با تبعیض های موجود به مبارزه برخیزد وهم بتدریج ارزش های الهی را ملاک منصب ها ومنزلت های اجتماعی معرفی نماید.
پیامبر(ص) آشکارا اعلام می کند آن غلام حبشی واین سید قریشی (هردو) نزدمن یکسان هستند وبدین سان آن حضرت منادی برحق مساوات اسلامی وبنیان گذار وحدت امت اسلامی است؛ زیرا :« ایها الناسُ إنّ‌رَبّکم واحدٌ وإنّ أباکُم واحدٌ ، کُلُّکُم لأدَمَ وآدمُ مِن تُرابٍ(إنّ‌أکرَمکم عند الله أتقاکم)وَ لیسَ لِعربیٍّ علی عجَمِیٍّ فضلٌ إلاّ بالتقوی.»
پیامبر اکرم(ص) درروایتی افتخار به اقوام گذشته را یک چیز بی ارزش می خواند وکسانی را که به
چنین کارها خود را مشغول می کنندبه ( جعل) تشبیه می کند ومی فرماید: «آنانکه بقومیت خود تفاخر می کنند این کار را رها کنند وبدانند که آن مایه های افتخار ،جز ذغال جهنم نیستند واگر آنان دست ازاین کار نکشند نزد خدا از جعلهایی که کثافت را با بینی خو د حمل می کنند پست تر خواهند بود.»
درجنگ احد سلمان فارسی پس ازاین که ضربت را به یکی از افراد دشمن فرود آورد از روی غرور گفت:«خذها وانا الغلام الفارسی.»یعنی این ضربت را ازمن تحویل بگیر که من یک جوان فارسی هستم ، پیامبر (ص)پی برد که این سخن تعصبات دیگران رابرخواهد انگیخت،فورابه اوگفت که چرانگفتی منم جوان انصاری . یعنی چرابه چیزی که به آیین ومسلک مربوط است افتخار نکردی ومسئله ی قومی ونژادی را مطرح نموده ای !پیامبر (ص) در جای دیگر می فرماید:«عربیت پدر کسی به شمار نمی رود فقط زبانی گویایی است ،آن که عملش نتواند اورا به جای برساند حسب ونسبش نیزاورا بجای نخواهد رساند.»
روزی سلمان فارسی در مسجد پیامبر (ص)نشسته بود عده ای از بزرگان صحابه نیز حاضر بودند، سخن از اصل ونسب به میان آمد هرکس در باره ی اصل ونسب خود چیزی می گفت آن را بالا می برد ، نوبت به سلمان رسید ،به اوگفتند تو از اصل ونسب خودت بگو ، این مرد فرزانه تعلیم یافته وتربیت شده ی اسلامی بجای این که از اصل ونسب وافتخارات نژاد سخن به میان آورد گفت: « من نامم سلمان است وفرزند یکی از بندگان خداهستم ، گمراه بودم خداوند به وسیله ی محمد (ص) مرا راهنمایی کرد ،فقیر بودم خداوند به وسیله ی محمد(ص) مرا بی نیاز کرد ، برده بودم خداوند به وسیله ی محمد (ص)مرا آزاد کرد .این است اصل ونسب من.در این زمان پیامبر (ص)وارد شد وسلمان گزارش جریان را به عرض آن حضرت رساند پیامبر (ص)رو کرد به آن جماعت که همه از قریش بودند وفرمود :« ای گروه قریش ! خون یعنی چه؟ نژاد یعنی چه ؟ نسب افتخار آمیز هر کس دین اواست .مردانگی هرکس عبارت است از خلق وخوی وشخصیت وکار بیشتر او ، اصل وریشه ی هر کس عبارت است از عقل وفهم وادراک او ، چه ریشه واصل نژادی بالا تر از عقل است.!؟یعنی به جای افتخار به استخوان های پوسیده به دین ، اخلاق ،عقل ، فهم وادراک خود افتخار کنید.
تأکیدات پیامبر (ص) در باره ی بی اساس بودن تعصبات قومی ونژادی اثر عمیقی در قلوب مسلمانان بالاخص در مسلمانان غیر عرب گذاشت وهمبستگی ووحدت درمیان مسلمانان ایجاد نمود.به همین دلیل مسلمانان اعم از عرب وغیر عرب اسلام را از خود می دانستند وبه همین جهت تعصبات نژادی نتوانست مسلمانان غیر عرب را به اسلام بد بین کند.
بنابر این پیامبر اعظم(ص)با نفی تعصبات نژادی وقومی وحدت امت اسلامی را تحقق بخشید،وارزش های دینی والهی را احیاء کرد .اقبال لاهوری نیز سیره ی آن حضرت را در جهت تحقق وحدت امت اسلامی مورد تأکید قرارداده واز راهبرد های بنیادین وحدت اسلامی به حساب آورده است وچنین می گوید:
نیست از روم وعرب پیوند ما نیست پابند نسب پیوند ما
دل به محبوب حجازی بسته ایم زین جهت با یکدیگر پیوسته ایم
رشته ی ما یک تولایش بس است چشم ما را کیف صهبیاش بس است
مستی او ، تا بخون ما دوید کهنه را آتش زد و نو آفر ید
عشق او سرمایه ی جمعیت است همچو خون اندرعروق ملت است
عشق در جان ونسب در پیکر است رشته ی عشق از نسب محکم تر است
عشق ورزی از نسب بایدگذشت هم ز ایران وعرب باید گذشت
امت او، مثل او نور حق است هستی ما از وجودش مشتق است .
هه ـ بهره گیری فرهنگی ازظرفیت های موجود
پیامبرخاتم(ص)درجهت تحقق وحدت اسلامی ازظرفیت موجودومقتضیات جامعه ی آن زمان بهره برداری مناسب می کرده است که دراین باره نقش کعبه وکیفیت استفاده ی پیامبرازآن به عنوان یکی از ابزارهای ارزشی وحدت،شایان توجه ودقت است؛زیرا:«إنّ أوّل بیتٍ وُضِعَ لِنّاسِ للّذِی بِبَکّهَ مُبَارَکًا وَ هُدًی للعا لَمِین.»
پیامبر (ص)از موقعیت مکانی وزمانی ایام حج در مقطعی که تمام مردم جزیره العرب به ان جا می آمدند بهره می برد تا دعوت توحیدی خود را به مهتران وبزرگان قبایل ارائه دهد .در متون تاریخی نام قبیله های «بنی حنیفه»،«کنده»،« بنی صعصعه»،«کلب»ودیگران را در فراخوان حضرت می بینیم وحتی گرایش مردم یثرب به اسلام هم از طریق همین تدبیر در استفاده از موقعیت خانه خدا وموسم حج بوده است:«جَعَلَ اللَهُ الکَعبَهَالبَیتََ الحَرَامَ قِیماً لِّلنَّاسِ .«
میزان کار آمدی این عمل در تمایل وکشش توده ها به سوی پیامبر(ص)به قدری بود که کفار ومشرکان را کاملا در موضع انفعالی قرار می داد .آن گونه که پیش از آغاز مراسم برای جلوگیری از شعاع نفوذ پیام نبی (ص)به مشورت می پرداختند تا مناسب ترین شیوه های تبلیغی وروانی را برای تغییر اذهان مخاطبان ومردم به کار گیرند .شعار های روانی سیاسی آنها این بود:«وَقَالُوا یَأَیُّهَاالَّذِی نُزِّلَ عَلَیهِ الذِّکرُ إِنَّکَ لَمَجنُونٌ»
بنابر این پیامبر (ص) با استفاده از ظرفیت موجود جامعه ی آن زمان ونقش کعبه ی مکرمه برای برپایی وحدت اسلامی استفاده می کرد که یکی از راهکارها ی بنیادین وحدت امت اسلامی بوده است .
راهکارهای اجتماعی وفردی وحدت
الف ـ حمایت از محرومان
درراستای نفی تعصبات قومی ،استراتژی حمایت از محرومان وبیچارگان نیزوجوددارد.این گروه که عمدتا بردگانی از مردان وزنان اند طبق قوانین حاکم ،زیر پوشش حمایتی هیچ قوم وقبیله ای نبودند ولذا از کلیه حقوق اجتماعی و سیاسی محروم می شدند وبه دلیل وضعیت موجود حاکم سیاسی دوران جاهلی ونیز ناتوانی های گونا گون این افراد ،امکان پی ریزی جامعه ای مستقل فراهم نبود.
رسول اکرم (ص)با عقل رشید و وجدان سلیم در یافته بود که افراد بشر در اصل طینت ومواهب فطری نظیر یکدیگرند وهمه ی آنان دارای روح واراده وعواطف و احساسات انسانی هستند ،وتفاوت در نژاد ورنگ وزبان وزاد وبوم و… منشاء تبیعض در حقوق نمی تواند باشد،پس چرا بعضی از افراد بشر، بعضی دیگر را به بردگی بگیرند وعلاوه بر سلب آزادی ،آنها را ازتمام حقوق بشری نیز محروم بدارند؟
او نیک می دانست که زدودن یک فکر هزاران ساله که در دماغ هر دو دسته (اربابان وبردگان ) رسوخ کرده است جز از راه ایجاد تحول د رطرز فکر جامعه میسر نمی گردد ،وبا وضع یک ماده قانونی بدون ضمانت اجراء از داخل نفس مالک ومملوک ،یک نظام طبقاتی ریشه دار را نمی توان از میان برداشت، بردگان نیز به حکم عادت ومرور زمان نیروی اراده شان از کار افتاده وقدرت استقلال تصرف را از دست داده بودند وآزادگی وآزاد زیستن در وجود شان کاملا تخدیر شده وباورشان شده بود که حق حیاتشان در همین وضع مرگ آسا ست. پس باید این شکل اجتماعی را به تدریج وبا پیشرفت رشد جامعه واتخاذ تدابیر حکیمانه حل نمود .ابتدا به هر مناسبتی به گوش هر دو طبقه فرامی خواند که : «اربابان وبردگان برادر یکدیگر اند وهمه ی آنها از یک نژاد هستند ،ومنشاء‌اصلی همگی ازهمین خاک است .وسفید پوستان را برسیاه پوستان هیچ گونه مزیت طبیعی نیست وبدترین مردم نزدخدا هماناآدم فروشانند .بردگان برادران شمایند که زیر دست شما واقع شده اند ودارای حقوق هستند .شما باید از هرنوع غذا که می خورید به آنها بخورانید، واز هر آنچه که به تن خودتان می پوشید به آنها بپوشانید ،وبه کار طاقت فرسا وادار شان نکنید ودر کارها خودتان هم به آنها کمک نمائید..». ونیز می فرماید : « هرگاه آنها را صدا می زنید ادب را رعایت کنید ونگوئید (بنده من ) (کنیز من ) مردان همه ی شمابندگان خدایند وهمه ی زنان کنیزان خدایند ومالک همگی اوست ،بلکه بگوئید (پسرک من ) (جوانک من).»
پیامبر زیدبن حارثه غلام خودراکه همسرش خدیجه به اوبخشیده بودآزادنمود برای اینکه حقارت وزبونی را ازفکراو بیرون کنداورا پسر خوانده ی خویش معرفی کردوهمینکه زید به سن رشد وجوانی رسید به منظورلغو برتری نژادی که جامعه ی آن روزاهمیت می داد،دخترعمه ی خود زینب را به همسری اودرآورد.
در چنین شرایط بحرانی ،مبارزه ی پیامبر اکرم (ص)با تبیعض ها و قوم گرایی ها واز سوی،حمایت از محرومان ،سبب جذب این گروه به اسلام وپیامبر (ص) شد وبدین ترتیب گروه کثیری بر محور رسول خدا(ص)وحدت اجتماعی وسیاسی پدید آوردند.در واقع ،محتوای فکری دعوت حضرت در اعلام اصالت تقوا وکرامت انسانی و نیز مقتضای عملکرد او ،نقش یک ابزار پویا بر ای ایجاد وحدت اسلامی بوده است.
چنین اعلام حمایت وجانبداری از محرومان به تدریج قلمروآن گسترش یافت به گونه ی که توانست نیروهای گریزان وستمدیده را به مرکز واحد هدایت نماید ووحدت امت اسلامی را نهادینه سازد.
ب ـ تحمل ومدارا
جریان های تفرقه واختلاف درمدینه همواره آشکارا وپنهان درپی فرصت بودندکه بتوانند آب را گل آلود نمایند وبا ایجاداختلاف به مقصود باطل شان نایل گردند،پیامبر اکرم(ص)که ازدرایت سیاسی وخرد مندی کامل بر خوردار بودند باتحمل ومدارا وحدت امت اسلا می را حفظ وجلوی بروزهرگونه اختلاف ونفاق راگرفتند،برخوردپیامبربامنافقان که، جبهه ی داخلی علیه آن حضرت راتشکیل داده بودند ،برای حفظ وحدت جامعه، باآنان باتحمل ومدارا برخورمی نمود.از این روآن حضرت بنابر مصالح جهان اسلام وامت اسلامی در برخورد با عبدالله ابن ابیّ رئیس منافقان مدینه که خیانت هایش درمراحل گوناگون برای پیامبر(ص)وامت اسلامی آشکار شده بود حضرت علیه او اقدامی نکرد.قرآن کریم با اشاره به جریان غزوه «بنی المصطلق» از زبان عبدالله بن ابیّ ،می فرماید:«لَئِن رَّجَعنَا إلَی المَدِینَهَ لَیُخرِجَنَّ الأ عَزُّمِنهَا الأذَلَّ.»
مسلمانان وصحابه پیامبر (ص) هنگام که از توطئه ی عبد الله بن ابی خبردار شدند از پیامبر (ص)اجازه خواستند تا او را به قتل بیرسانند ، پیامبر (ص)برای حفظ وحدت امت اسلامی آن ها را از این کار بر حذرداشت . بلکه فرمود تا هنگام که زنده است با او مانند یک دوست ورفیق رفتار می کنیم .
مربع منافقی است که در هنگام سپاهان اسلام از مزرعه اش در جنگ احد ، به پیامبر اعظم (ص) جسارت نمود ،یاران واصحاب رسول خدا (ص)می خواستند وی را بکشند ؛ولی آن حضرت با کمال لطف ومدارا ازوی در گذشت وفرمود: »با این مرد لجوج کوردل کاری نداشته باشید.»
پیامبر (ص)نه تنها در برابر منافقان تحمل ومدارا داشت بلکه در برابر مخالفان مثل یهود نیز با مدارا رفتار می نمود به گونه ی که رفتار شایسته ی آن حضرت موجب جذب آنان به اسلام می شده است.
بنابراین پیامبراکرم باتحمل ومداراوباچشم پوشی وگذشت ازامورات ومسایل شخصی بخاطر مصالح امت اسلامی وحدت جامعه ی اسلامی رابنیان نهادکه سر انجام آن حضرت توانستند اقتدار وعزت برای مسلمانان عصرش به ارمغان بی آورد.
عبدالغفورآخوندنعمانی ترکمن،روحانی وعالم بزرگ اهل سنت پس ازتبیین وضعیت مسلمانان صدر اسلام ووضعیت اسفبارکنونی مسلمانان،حا لات آنها رادرشعری چنین شرح می دهد:
مامسلمانان چه نیکوروزگاری داشتیم راستی خوش عزت و خوش اعتباری داشتیم
چون گل وبلبل انیس و مونس ودمسازهم درگلستان وفا،خوش برگ وباری داشتیم
سوزن ومژگان مهیا تا که بیرون آوریم گر به پا از گردش ایام ، خاری داشتیم
پرچم دین مبین ،بردیم تا دیوارچین چون که عزم آهنین واستواری داشتیم
امپرا طوران عالم ،مرتعش ازبیم ما چون رشادتها ی بی حد وشماری داشتیم
این چنین بودیم تا بودیم با هم متحد از نفاق واز تفرق تا فراری داشتیم
این چنین بودیم تا بودیم با هم راستگوی از دروغ و ا ز تصنّع ننگ وعاری داشتیم
درمیان ما در آمد ،عاقبت دست نفاق رفت ازآن، بردباد ، هر عزّ وقاری داشتیم .
راهکار های وحدت امت اسلامی درعصر حاضر
وحدت جوهره ی قوام ،پایداری وحیات هستی است وپیامبران سفیران وحدت اسلامی است ؛ به گفته اقبال لاهوری :
برگ وساز کائنات از وحدت است اندر این عالم حیات از وحدت است.
پیامبر اعظم (ص)پیامبر وحدت ورسول رحمت است «وجعلنی رسول الرحمه ورسول الملاحم»
ندای وحدت طلبانه ی او فریاد وحدت طلبانه ی تمامی انبیاای الهی است واین آّهنگ شیرین در حلقوم مبارک او به کمال نهائی خود می رسد؛به گفته مولوی:
نام احمد نام جمله انبیاء است چونکه صد آمد نود هم پیش ما است.
بدون تردید امت اسلامی بعنوان امت محمد (ص) رسالت گسترش دعوت او را تا توسعه امت واحده الهی در پهنه گیتی به دوش دارند زیرا :«کنتم خیرامت اخرجت للناس …» وهمانانند که برگزیدگان خدایند وغیر آنان ، زیان کاران؛ زیرا :«ومن یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه وهوفی الاخره من الخاسرین.»
باتوجه به راهکارهای ارایه شده درسیره نبوی برای رسیدن به وحدت امت اسلامی درزمانه وعصرکنونی، راهها عملی ذیل نیز پیشنهاد می شود:
۱ـ مراجعه به قرآن ، سنت و سیره نبوی وعترت رسول خدا(ص) که همواره مسلمانان را به وحدت وهمبستگی تاکید کرده اند .
۲ـ تحمل نظرات مخالف ومدارا با پیروان مذاهب .
۳ـ دوری از تعصبات خشک گوناگون ملی ،قومی ونژادی .
۴ـ آشنائی شیعه وسنی از آراء ونظریات علمی یکدیگر با مطالعه کتب مربوط به یکدیگر.
۵ـ تعامل اندیشمندان فرقه های گوناگون اسلامی وگفتگو های علمی جهت رفع سوءتفاهم ها .
۶ـ آشنائی از توطئه های دشمن برای ایجاد اختلاف .
۷ـ احترام به مقدسات یکدیگر .
۸ـ دوری از تهمت وافترا نسبت به یکدیگر.
۹ـ کنترول افراد تند رو که موجب نفاق وتفرقه می گردد.
۱۰ـ تقویت نقطه های مشترک .
۱۱ـ ایجاد مراکز آموزشی پژوهشی مشترک .
۱۲ـ ایجاد رسانه ها ی پیام رسانی مشترک ، برای تقویت روح وحدت طلبی ، پیام رسانی سالم و…
نتیجه
وحدت امت اسلامی ،از اصول مورد تأکید پیامبر اعظم (ص)بوده است.از منظر آن حضرت اقتدار مسلمانان در پرتوی وحدت می باشد . وحدت امت اسلامی از از راهبردهای بنیادین واساسی اقتدار امت اسلامی در تمام اعصار وقرون است ؛ پیامبرخاتم (ص)برای تحقق بخشیدن وحدت اسلامی در میان جامعه آن زمان ، تلاش های فراوان نموده اند به گونه ای که اقتدار وعزت نوپای جامعه اسلامی عصر رسالت ، برایند وحدت وراهکارهای ارائه شده ازسوی پیامبر اعظم (ص)بوده است .
از آن جای که پیامبر اعظم (ص)اسوه کامل زندگی است الگو قرار دادن سیره آن حضرت، کارآمد ترین راهکارها را برای مسلمانان امروزه در جهت تحقق وحدت اسلامی ارائه می نماید.
پیامبر (ص) در آغاز ورودش به مدینه ، قرارداد دایر بر وحدت مهاجر وانصار نوشت اوس وخزرج نیز آن را امضاء کردند ؛ پیامبر (ص)آیین وثروت آنها را طی شرائطی محترم شمرد .البته اوسیان وخزرجیان صدوبیست سال با هم جنگ کرده ودشمنان خونی همدیگر بودند ، پیامبر(ص)تمام این مشکلات را خرد مندانه حل نمود وروزی در یک انجمن عمومی میان آنان پیمان برادری دینی بست ودوتن دو تن را در راه خدا برادر دینی ساخت، به گونه که کار برادری بدانجا کشید که هر مسلمان برادر مسلمان خود را بر خویشتن مقدم می داشت.
پیامبر اعظم(ص)برای تحقق بخشیدن وحدت امت اسلامی ،پس از فتح مکه در مسجد الحرام ، رسماً دستور دینی صادر کرد واعلان نمود که مسلمانان برادر همدیگرند ومانند ید واحدند .با نفی قوم گرایی وملی گرایی در جهت تحقق وحدت اسلامی کوشش فراوان نمودندواز موقعیت مکانی وزمانی ایام حج ومکه مکرمه ، برای تحقق وحدت اسلامی ، بهره برداری شایسته نمودند .
استراتژی حمایت از محرومان وبیچارگان نیز از راهکارهای اساسی پیامبر (ص)در جهت تحقق وحدت اسلامی بوده است که با اعلام حمایت از قشر محروم وستمدیده ،آنان را به مرکز واحدی هدایت نمودند تا وحدت اسلامی را تحقق بخشد .تحمل ومدارای حضرت نیز در جهت وحدت اسلامی بوده است .
والسلام علیکم ورحمت الله
فهرست منابع مورد استفاده
۱ـ قرآن کریم .
۲ـ نهج البلاغه.
۳ـ کلیات اشعار فارسی،اقبال لاهوری ،بامقدمه‌احمد سروش ، انتشارات کتابخانه سنایی،بی تا.
۴ـ السیره النبویه ابن هشام ، دارالوفاء ، بیروت ، بی تا.
۵ـ سیره ابن اسحاق، افست، مؤسسه اسماعلیان ، ۱۳۶۸.
۶ـ تاریخ تحلیلی اسلام ، سید جعفر شهیدی ، تهران ، مرکز نشر دانشگاهی ،چاپ۲۴ ، ۱۳۷۸.
۷ـ ینابیع الموده ، سلیمان قندوزی ، بیروت ،دارالفکر.
۸ـ کنزالعمال ، محمد تقی هندی ، مؤ سسه الرّساله ، ۱۴۰۵ هه.
۹ـ الکافی ، محمد ابن یعقوب کلینی ، دارالکتب الاسلامیه ،۱۳۸۸ ق.
۱۰ـ سنن ترمذی ، ابی عیسی محمد ابن عیسی بن سوره ، بیروت دارالکتب العلمیّه ، ۱۴۰۸هه،۱۹۸۷م.
۱۱ـ الدر المنثور، جلال الدین سیوطی، قم،۱۴۰۴ق.
۱۲ـ تحف العقول، ابو محمد حرّانی ،ترجمه صادق حسن زاده،انتشارات آل علی ،۱۳۸۲.
۱۳ـ سنن ابی داود، سلیمان بن الا شعث السجستانی ،بیروت ،دارالفکر.
۱۴ـ خدمات متقابل اسلام وایران ،مرتضی مطهری ،انتشارات صدرا،زمستان ۱۳۶۶.
۱۵ـ صحیح البخاری ،اسماعیل بخاری ،بیروت، داراالعلم،۱۴۰۷.
۱۶ـ صحیح المسلم ، مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوری، بیروت ،دارالفکر لطباعه والنشر،بی تا.
۱۷ـ الاصابه فی تمیز الصحابه ، ابن حجر عسقلانی .
۱۸ـ بحارالانوار، محمد باقر مجلسی ، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳هه،۱۹۸۲م.
۱۹ـ معانی الاخبار ،شیخ صدوق،تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات،۱۳۹۹ق.
۲۰ـ مثنوی معنوی،جلال الدین مولوی ، شرکت انتشارات علمی وفرهنگی ،۱۳۷۶ هه ش.
ثبت دیدگاه